Zingend leren, hoe gaat dat?
De liedjes in deze bundel hebben zich in de praktijk bewezen. Geke van der Sloot improviseerde ze omdat ze ontdekt had, dat een boodschap beter overkomt als je hem zingt dan wanneer je hem uitspreekt. Dat is in elk geval zo binnen de context van haar kleuterklas in het speciaal onderwijs. Orde houden, de les structureren, duidelijk maken wat de bedoeling is, het gaat daar allemaal veel gemakkelijker met een liedje.
Wat ze niet had verwacht, was dat haar liedjes zouden beklijven. Ze improviseerde ze in en voor een heel specifieke situatie (er moest bijvoorbeeld opgeruimd worden) en vergat ze meteen weer. Haar leerlingen echter niet. Die bleven ze zingen. Weken later verrasten ze haar er soms mee. En dat na één keer aanleren. Ze zongen de liedjes zelfs zo graag dat ze hun juf ertoe verleidden dit boekje te maken. Dat juf zelf ze helemaal vergeten was, en ook nooit had opgeschreven, was geen probleem. Zij konden ze zingen, en dat kon opgenomen worden en netjes uitgewerkt.
Een prachtig verhaal. Ongelofelijk, zullen sommigen misschien denken. Wat moet die juf Geke een genie zijn. Maar er is meer aan de hand. De titel van dit
boekje zegt het al, het gaat hier om ‘Zingend leren’ en daarin schuilt, los van de docent, een bijzondere kracht.
Onlangs heb ik een promotieonderzoek gedaan naar het effect van zingen op de verwerking van tekst. Zoals ik al vermoedde is dat effect niet eenduidig. Veel mensen kennen de ervaring dat een gezongen tekst hen diep raakte, maar bijna allemaal kennen ze de ervaring dat ze een liedje hebben gehoord maar nauwelijks iets mee hebben gekregen van de tekst. Dat komt omdat muziek aan de ene kant emotie toevoegt, de concentratie verhoogt en de aandacht kan focussen op de tekst, maar aan de andere kant ook juist kan afleiden van de tekst.
Het verbaast mij niet dat in een klas vol beweeglijke kleuters, met een geringe spanningsboog en allerlei fysieke en mentale klachten die de concentratie nog verder bemoeilijken, de positieve effecten de doorslag geven. Er is meer onderzoek nodig om uit te zoeken wat er precies gebeurt, maar op basis van wat we nu weten, is daar wel degelijk iets over te zeggen.
Zodra juf Geke gaat zingen, trekt ze de aandacht naar zich toe. Ze ‘verheft’ bij wijze van spreken haar stem, maar doet dat op een positieve manier. Misschien klapt of stampt of zwaait ze er ook nog een ritme bij, of
maakt ze haar handelingen ritmisch. Alleen dat maakt al allerlei positieve stofjes vrij in de hoofden van haar luisteraars. Dit maakt de groep waarschijnlijk veel ontvankelijker voor de boodschap van de juf, zeker als het een groep is waarin veel spanningen zijn, of waarin veel leerlingen zitten met spanningen in hun lichaam
Vervolgens zet ze dat wat ze te zeggen heeft zo op de muziek dat de belangrijkste woorden veel nadruk krijgen. De opdracht (bijvoorbeeld opruimen) of de leerstof (bijvoorbeeld de getallen van een tot en met tien) wordt op die manier waarschijnlijk ook verduidelijkt, want de muziek zorgt er ook nog eens voor dat de kinderhersenen precies weten wanneer er een woord te beluisteren zal zijn. Voor sommige leerlingen is dat heel belangrijk. Zelfs gefocuste aandacht is namelijk niet een continue stroom, maar iets dat pulseert. Van mensen met dyslexie is bijvoorbeeld bekend dat zij vaak net een paar milliseconden te laat inzoomen op een klank waardoor een ‘b’ en een ‘p’ hetzelfde klinken.
Dan is het ook nog eens zo dat alles herhaald wordt binnen de liedjes en bij elke keer zingen daarna nog eens opnieuw. Herhaling helpt als je iets wilt leren, maar herhaling zonder muziek vinden we meestal saai.
Bovendien zorgt de koppeling aan de muziek ervoor dat de tekst niet alleen als betekenisvolle tekst onthouden, maar ook als klankreeks samen met de muziek wordt opgeslagen in het geheugen. Vandaar dat ze later ook makkelijk weer bovenkomen met de muziek.
Dit effect wordt nog versterkt als juf Geke de liedjes niet alleen zelf zingt, maar de leerlingen ook uitnodigt mee te zingen. Wat ze doet. Daarmee zorgt ze er ook voor dat de klas rustiger wordt. Iedereen is met hetzelfde bezig, maar dat niet alleen. Mensen die samen muziek maken blijken onbewust zelfs hun hersenactiviteit op elkaar af te stemmen.
Deze mix van effecten van zingend leren werkt zo goed dat zelfs mensen met hele ernstige vormen van autisme alsnog bereikt kunnen worden. Zo kreeg juf Geke kreeg een onbereikbaar lijkend Oekraïens jongetje aan het zingen in het Nederlands. Maar er zijn ook andere voorbeelden.
Het mooie is dat deze mechanismes niet alleen werken bij juf Geke en haar liedjes. Ik ken vergelijkbare verhalen van docenten uit Rotterdam en Brummen. Dus hoewel deze bijzondere lerares zeker enige bewondering verdient en haar liedjes ook in andere lessen goed te gebruiken zijn, zou ik alle juffen en
meesters willen uitnodigen om zelf liedjes te improviseren. Kunnen ze dat dan? Het zijn tenslotte niet allemaal geschoolde zangpedagogen zoals Geke van der Sloot.
Toch ben ik ervan overtuigd dat ze het kunnen. Of in elk geval kunnen leren. Bijna alle ouders zingzeggen van alles tegen hun baby. Dat gaat moeiteloos. Het is van daar niet zo’n grote stap naar geïmproviseerd zingen. En er is ook onderzoek dat erop wijst dat de meeste mensen die een taal als Nederlands spreken van nature de juiste accenten zullen leggen als ze hun woorden in een ritme moeten passen. Er is misschien wat (na)scholing nodig om te ontdekken dat dit klopt en om zelfvertrouwen te krijgen, maar daarna moet het lukken. Laten we hopen dat die nascholing er komt, en dat dit boekje tot die tijd al heel veel juffen en meesters helpt hun lessen te versterken.
Yke Schotanus
Yke Schotanus is als onderzoeker verbonden aan het Instituut voor Cultureel Onderzoek (ICON), Universiteit Utrecht. In 2020 promoveerde hij op een proefschrift getiteld: Singing as a figurer of speech, music as
punctuation: A study into music as a means to support the processing of sung language (Zingen als stijlfiguur, muziek als interpunctie: Een onderzoek naar muziek als middel om de taalverwerking te bevorderen). Daarnaast is hij actief als docent Nederlands, als schrijfdocent, als singer-songwriter en als auteur van onder andere het boek Song- en liedteksten schrijven: van cabaret tot rock (Amsterdam: Augustus, 2007).
